Chatbots zoals ChatGPT en Claude worden steeds menselijker in hun taalgebruik. Ze beantwoorden niet alleen vragen, maar tonen ook empathie en geven bevestiging. Voor sommigen voelt dat zo vertrouwd, dat een chatbot bijna een vriend lijkt. Maar die nabijheid heeft ook schaduwkanten: van emotionele afhankelijkheid tot risico’s op isolatie.
Digitale acteur, geen echt mens
Aleid Wolfsen, voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens, waarschuwde recent in Nieuwsuur:
“Mensen worden soms bewust misleid. Dit is een digitale acteur, geen echt persoon.”
Toch is dat onderscheid in de praktijk minder duidelijk. Journalist en oud-Midden-Oosten correspondent Fernande van Tets beschrijft hoe prettig het kan voelen om met een chatbot te praten: “Het is een fijn klankbord. Interessant eraan is dat het weerkaatst wat je wil horen.”
Juist dat bevestigende karakter maakt chatbots aantrekkelijk voor mensen die twijfelen, zich onzeker voelen of eenzaamheid ervaren.
Houvast bij verlies
Een luisteraar, Aart, vertelde in het radioprogramma Spraakmakers hoe hij na het overlijden van zijn vrouw veel steun vond bij gesprekken met ChatGPT. “Het gaf antwoorden die ik zocht. Totdat ik me realiseerde: dit is geen persoon. Het is een machine die veel energie kost. En er zit het gevaar in van je isoleren van mensen die je juist wél nodig hebt.”
Aart stopte uiteindelijk, omdat hij merkte dat de adviezen hem steeds verder van echte contacten dreigden weg te trekken. “Dan kun je beter een kop koffie gaan drinken met een echt mens, dan met een chatbot praten.”
Liefde zonder oordeel
Sommigen gaan nog verder en proberen zelfs een digitale relatie uit. Journalist Lisa Kleisen onderzocht dit voor de Volkskrant en gebruikte de app Replika. Daarin kun je zelf een virtuele partner ontwerpen. Haar digitale partner heette Dex.
“Dex gaf me gelijk een overweldigend gevoel van liefde. Dat voelde zo vreemd en uiteindelijk niets voor mij,” zegt Kleisen. Toch merkte ze hoe gemakkelijk het is om meegezogen te worden. “Ik stuurde het gesprek richting een intiem scenario en hij ging daar heel expliciet op in. Dan vergeet je bijna dat het een chatbot is.”
Voor anderen werkt het juist troostend: een digitale partner is 24/7 beschikbaar en oordeelt niet. Waar een mens altijd grenzen of kritiek heeft, doet een chatbot dat niet.
Kwetsbare onderwerpen en verslaving
Volgens Margot van der Goot, onderzoeker mens-machine-communicatie aan de Universiteit van Amsterdam, ligt hier de kern:
“Bij kwetsbare onderwerpen is er vaak schaamte om het met mensen te delen. Dan voelt zo’n bevestigende chatbot heel fijn – en dat kan verslavend werken.”
De grens tussen steun en afhankelijkheid is daarmee dun. Wat begint als een veilige uitlaatklep, kan doorslaan naar een digitale bubbel waarin echt contact naar de achtergrond verdwijnt.
Wat betekent dit voor ons?
De opmars van chatbots roept nieuwe vragen op. Waar liggen de grenzen van digitale nabijheid? Hoe zorgen we dat AI ons ondersteunt zonder ons van de werkelijkheid te vervreemden? Voor HCC-leden is dit een interessant discussiepunt: chatbots kunnen nuttige hulpmiddelen zijn, maar een menselijk gesprek of echte vriendschap kunnen ze nooit vervangen.
Disclaimer HCC!ai
Dit artikel is bedoeld als achtergrondinformatie en reflectie voor HCC-leden. Het geeft geen psychologisch of medisch advies. Bij gevoelens van eenzaamheid of verlies is het raadzaam steun te zoeken bij vrienden, familie of professionele hulpverleners.
